OGÓLNOPOLSKI DZIEŃ ŚWIADOMOŚCI NA TEMAT KLESZCZOWEGO ZAPALENIA MÓZGU

KLESZCZE NADAL GROŹNE

30 marca 2020

W czasie pandemii koronawirusa nie można lekceważyć innych wirusów, które także mogą być groźne dla naszego zdrowia. Jednym z nich jest, przenoszony przez kleszcze, wirus kleszczowego zapalenia mózgu [KZM]. Choroba jest groźna, prowadzi do powikłań. Można się przed nią ochronić jedynie poprzez szczepienia.

Pandemia wirusa COVID-19 uświadomiła nam jak bardzo niebezpieczne mogą być zakażenia wywołane przez wirusy. Powodując groźne infekcje, atakują nie tylko jak w przypadku SARS-COV-2 i grypy układ oddechowy, ale także układ pokarmowy (rotawirusy), układ płciowy (wirus HPV), układ odpornościowy (HIV), układ chłonny (Ebola) czy też układ nerwowy (wirus KZM).[1] Z wieloma wirusami medycyna coraz lepiej sobie radzi poprzez możliwość skutecznej profilaktyki w postaci szczepień ochronnych (grypa, HPV, KZM, rotawirusy), czy skutecznego leczenia (HIV). Pomimo tego od wielu lat obserwuje się tendencję do lekceważenia chorób zakaźnych o czym świadczy między innymi bardzo niska wszczepialność m.in. na najbardziej popularny wirus - wirus grypy (3,4 % populacji).[2] Jeszcze gorzej wygląda sytuacja dotycząca profilaktyki KZM (szczepi się zaledwie 1% populacji).

W przypadku koronawirusa nie mamy szczepionki, musimy czekać, aż epidemia sama się skończy. Przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu mamy szczepionkę. (…) Tym bardziej należy chronić się przed chorobami, przed którymi można

dr hab. n. med. Ernest Kuchar, kierujący Kliniką Pediatrii z Odziałem Obserwacyjnym Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego

Niektórym wirusom – szczególnie tym przenoszonym przez owady czy pajęczaki - sprzyjają zmiany klimatyczne. Te zmiany zaczynamy także odczuwać w Polsce. Z danych przedstawionych w Raporcie Koalicji Klimatycznej wynika, że od 2005 r. trzykrotnie zwiększyła się w naszym kraju liczba kleszczy przenoszących groźne choroby odkleszczowe. W latach 2005-2014 odnotowano ponad trzykrotny wzrost zachorowań na boreliozę (z 4 400 do ponad 13 800), a w roku 2019 było ich ponad 20 000.[1],[2] Niepokojąco wzrasta także liczba osób zakażonych wirusem kleszczowego zapalenia mózgu (KZM). Problem dotyczy całej Europy i Polski, gdzie w ostatnim czasie rokrocznie obserwuje się wzrost zachorowań.[3]

Łagodna, krótka zima i szybko następująca po niej wiosna sprawia, że kleszcze wcześniej budzą się i zaczynają żerować. Ocieplenie klimatu przyczynia się do ekspansji kleszczy na tereny, które do tej pory nie były uważane za endemiczne obszary występowania tej choroby.

Kiedyś okres aktywności kleszczy rozpoczynał się w kwietniu, maju, a kończył we wrześniu, październiku. Obecnie pierwsze zachorowania są już w lutym, a ostatnie w listopadzie, a nawet grudniu

prof. dr hab. Joanna Zajkowska, specjalistka chorób zakaźnych z Kliniki Chorób Zakaźnych i Neuroinfekcji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku

Choroba przebiega w dwóch fazach, gdzie pierwsze objawy przypominają grypę; w przypadku wystąpienia drugiej, neurologicznej fazy choroby najczęściej konieczny jest pobyt w szpitalu. W Polsce tylko najcięższe, wymagające hospitalizacji przypadki widnieją w oficjalnych statystykach, i jest ich ok. 200-350 rocznie.[1] Według danych Europejskiego Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób (ECDC) w większości krajów w bliskim sąsiedztwie z Polską, zapadalność na KZM jest wielokrotnie wyższa (na Litwie: 16,54, a na Łotwie 9,51 na 100 tys. mieszkańców). W Czechach, kraju o czterokrotnie mniejszej populacji niż Polska, w 2018r. odnotowano rekordową liczbę zakażeń – 712 przypadków. Gdyby zapadalność na tą chorobę była podobna w naszym kraju, w samym województwie dolnośląskim graniczącym z Czechami liczba zachorowań wyniosłaby około 195 – tymczasem tyle przypadków w 2018 roku odnotowano w oficjalnych statystykach w całej Polsce.[2], [3], [4] Eksperci są zgodni - nie wiemy jaka jest prawdziwa skala zachorowań na KZM, ponieważ dane są wyraźnie niedoszacowane. Dla większości zgłoszonych przypadków wirusowych infekcji układu nerwowego w Polsce nie wiadomo jaki wirus wywołał chorobę. Jednym z ważniejszych powodów, jak w przypadku wielu innych chorób zakaźnych, jest utrudniony dostęp do testów stosowanych w diagnostyce KZM.

W Polsce potencjalnie kleszcze przenoszą 5 chorób, spośród których liczą się dwie: borelioza i kleszczowe zapalenie mózgu (KZM). Boreliozę potrafimy leczyć, ale nie potrafimy jej zapobiegać; w przypadku kleszczowego zapalenia mózgu jest odwrotnie: możemy mu zapobiec, jednak nie potrafimy leczyć. Jest to choroba bardzo niebezpieczna, gdyż w większości przypadków dotyka opon mózgowo-rdzeniowych lub mózgu

dr hab. n. med. Ernest Kuchar, kierujący Kliniką Pediatrii z Odziałem Obserwacyjnym Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego

Jak dochodzi do zakażenia? Kleszcz, wkłuwając się w skórę, jednocześnie wpuszcza do rany swoją ślinę, w której znajdują się nie tylko substancje znieczulające i przeciwzakrzepowe (dzięki którym nie czujemy wkłucia), ale także wirus kleszczowego zapalenia mózgu. Dlatego nawet szybkie usunięcie kleszcza nie chroni przed zakażeniem.[1] Wielu pacjentów u których rozpoznano KZM w ogóle nie pamięta momentu ukłucia przez kleszcza. KZM może być wywołane również spożywaniem surowego mleka lub produktów mlecznych na bazie niepasteryzowanego mleka, pochodzącego od zakażonych zwierząt.[2] Kleszcze są przenoszone przez ptaki i drobne gryzonie, dlatego nie sposób stwierdzić, że w danym rejonie nie ma tych pajęczaków zakażonych KZM. Ponieważ te stawonogi bytują też w miastach, nie wystarczy nie chodzić do lasu, by się ich ustrzec. Często są przenoszone przez zwierzęta domowe, dlatego również ich posiadanie, przede wszystkim psów, jest czynnikiem ryzyka zarażenia.

Badania przeprowadzone we Wrocławiu wykazały, że 65% kleszczy żerujących na zwierzętach domowych jest nosicielami co najmniej jednego patogenu wywołującego chorobę u ludzi.[3] Nawet co szósty kleszcz w Polsce może być nosicielem wirusa kleszczowego zapalenia mózgu.[4] Nie sposób wyznaczyć granicy, gdzie bytują osobniki zakażone, a gdzie niezakażone KZM. Najwięcej zachorowań występuje w Polsce północno-wschodniej i wschodniej: na Suwalszczyźnie, Mazurach, w okolicach Lublina, wschodnim Mazowszu, jednak pajęczaki zakażone wirusem występują na terenie całej Polski.[5]

Kleszcze są zarówno w lasach liściastych i iglastych, jak również w miastach: w parkach, ogródkach działkowych, na skwerach. Wszędzie, gdzie jest wilgotno, rośnie trawa, krzaki, paprocie, jagodziny, będą też kleszcze, gdyż tam mogą zapolować na swoją ofiarę

dr inż. Anna Wierzbicka, zoolog i leśnik z Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu.

Od gorączki i bólów mięśni po objawy neurologiczne. Nie ma leków, które hamowałyby namnażanie się wirusa i rozprzestrzenianie się go w organizmie. Jeśli wirus KZM wniknie do organizmu, jedyna nadzieja w naszym układzie odpornościowym. Jeżeli nie zwalczy on KZM, zwykle po 7-14 dniach (czasem ten okres może wydłużyć się do 28 dni), pojawiają się pierwsze objawy zakażenia. Przypominają grypę: najczęściej jest to gorączka, bóle głowy, mięśni, bóle stawów (tzw. letnia grypa). Jeżeli organizm na tym etapie nie poradzi sobie z infekcją, po kilku dniach od zakończenia fazy grypopodobnej wirus przenika do układu nerwowego. Rozpoczyna się druga, neurologiczna postać choroby. W przypadku wystąpienia neurologicznej postaci choroby, konieczna jest hospitalizacja. Nie ma leku, który można zastosować, by zahamować postęp choroby. Stosuje się wyłącznie leczenie objawowe.

Najczęściej przebiega w postaci zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych z wysoką gorączką, bardzo silnym bólem głowy, czasem z nudnościami i wymiotami. Może również dojść do zapalenia mózgu, z zajęciem głębokich jego struktur. Często zdarzają się powikłania; do łagodnych można zaliczyć porażenia lub drżenie kończyn, niektórych nerwów. Najbardziej niebezpieczne jest uszkodzenie ośrodka oddechowego i utrata zdolności do samodzielnego oddychania. Choroba może skończyć się zgonem

prof. dr hab. Joanna Zajkowska, specjalistka chorób zakaźnych z Kliniki Chorób Zakaźnych i Neuroinfekcji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku

Większość zachorowań przebiegających pod postacią zapalenia opon mózgowych kończy się wyleczeniem. Nie oznacza to jednak powrotu do stanu zdrowia z okresu przed infekcją. Powikłania występują nawet u 58% chorych, u których doszło do postaci neurologicznej choroby. Najczęstsze powikłania neurologiczne to porażenia i niedowłady. Często jednak występują powikłania psychiatryczne, takie jak zaburzenia koncentracji, nastroju, pamięci, uwagi, przewlekłe bóle głowy, wzmożona męczliwość, zaburzenia snu. Wielu pacjentów może nie wiązać ich wystąpienia z przebytym KZM. Rehabilitacja powikłań trwa długo, niektórzy chorzy nie odzyskują pełni sprawności.[1]
Jak strzec się przed zakażeniem KZM? Jedynym skutecznym sposobem profilaktyki KZM jest zaszczepienie. Szczepić można już dzieci – od ukończenia 1. roku życia; nie ma górnej granicy wieku. W kalendarzu szczepień jest to szczepienie zalecane.[1] WHO rekomenduje szczepienia populacyjne przeciw KZM w regionach, w których rocznie zgłaszanych jest 5 lub więcej przypadków KZM na 100 tys. mieszkańców[2].Szczepienia przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu są bardzo skuteczne – chronią niemal w 100 proc. przed zachorowaniem na tę groźną chorobę.[3] Zaszczepienie zimą lub wczesną wiosną zapewnia ochronę już od początku aktywności kleszczy

Szczepionki przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu. W Polsce są obecnie dostępne szczepionki przeciw KZM dwóch producentów, każda w dawce dla dzieci oraz dla dorosłych. To szczepionki inaktywowane (zabite). Schemat szczepienia obejmuje podanie trzech dawek szczepionki. W trakcie trwającego sezonu aktywności kleszczy spodziewana ochrona jest wystarczająca po pierwszych dwóch dawkach. W celu utrzymania odporności przeciw KZM należy co trzy a następnie co pięć lat podawać dawki przypominające szczepionki. Jeśli konieczne jest szybkie uodpornienie, można zastosować schemat przyspieszony, w którym dwie pierwsze dawki można przyjąć w odstępie 14 dni.[1]
Świadomość KZM. Mimo przeprowadzanych kampanii uświadamiających zagrożenie związane KZM i jego powikłaniami, nadal większość osób bagatelizuje problem, uważając, że ich on nie dotyczy. Po to, by zwiększyć świadomość niebezpieczeństwa kleszczowego zapalenia mózgu, 30 marca ogłoszono Ogólnopolskim Dniem Świadomości Kleszczowego Zapalenia Mózgu (KZM).Prowadzone tego dnia działania edukacyjne to element kolejnej edycji kampanii „Nie igraj z kleszczem. Wygraj z kleszczowym zapaleniem mózgu”. W ramach kampanii w całej Polsce prowadzone są działania edukacyjne i informacyjne dotyczące wirusa KZM i możliwości profilaktyki, prowadzone w mediach oraz skierowane bezpośrednio do mieszkańców wybranych miast. Dostępna jest także edukacyjna strona www.kleszczeinfo.pl, na której dostępne jest kompendium wiedzy na temat kleszczy i zagrożeń z nimi związanych, porady dotyczące postępowania oraz przydatne informacje dla osób prowadzących aktywny tryb życia wśród zieleni lub wybierających się w tereny zagrożone kontaktem z kleszczem.

Organizatorami kampanii jest Instytut Praw Pacjenta i Edukacji Zdrowotnej, Fundacja Aby Żyć i Pfizer. Patronem honorowym kampanii jest Główny Inspektorat Sanitarny.